Bento Pereira e a gramática portuguesa da Companhia de Jesus

Autores

DOI:

https://doi.org/10.18364/rc.2021nEsp.489

Palavras-chave:

História da linguística, português, latim, jesuítas, Bento Pereira, século XVII, jesuítas.

Resumo

Entre as primeiras gramáticas da língua portuguesa dos séculos XVI a XVIII, a Ars grammaticæ pro lingva lvsitana addiscenda latino idiomate proponitur (1672) do jesuíta borbense Bento Pereira é a única obra de que se sabe que foi escrita por um jesuíta. Redigida em latim e com a adição de paradigmas verbais italianos, a gramática de Pereira pertence tanto à gramaticografia portuguesa no sentido estrito da palavra, como à área do português como língua estrangeira. Baseada pelo menos em parte na De institvtione grammatica libri tres (1572, 1573) de Manuel Álvares, a Ars grammaticæ é a primeira gramática portuguesa a ser impressa fora de Portugal. Para garantir a impressão e distribuição internacional, os jesuítas optaram por imprimir a gramática no importante local de impressão francês de Lyon, uma tarefa aceite pelo tipógrafo e livreiro Laurent Anisson e os seus sucessores. A gramática de Pereira destaca-se, tanto entre as obras contemporâneas que estavam à venda na livraria Anisson em 1676, como entre o que se sabe sobre as gramáticas do italiano e do espanhol num contexto de língua estrangeira, porque não é apenas a única gramática da língua portuguesa que foi escrita em latim, mas porque igualmente parece ser a única gramática de qualquer uma das importantes línguas francas europeias da época, cuja publicação foi realizada pela própria Companhia de Jesus. --- Tradução: Teresa Moura

Downloads

Não há dados estatísticos.

Biografia do Autor

Rolf Kemmler, Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro / Academia das Ciências de Lisboa

Rolf Kemmler é professor auxiliar da Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (UTAD, Vila Real) e membro permanente do Centro de Estudos em Letras da UTAD. Doutorado na área das Ciências da Linguagem e da Literatura (Dr. phil.) pela Universidade de Bremen (Alemanha) desde 2005, é Agregado em Ciências da Linguagem pela UTAD desde 2014, tendo, ainda, adquirido doutorado na área da Linguística Aplicada à Língua Alemã pela Universidade de Vigo (Galiza), em 2018. É Sócio Correspondente Estrangeiro da Academia das Ciências de Lisboa desde 15 de novembro de 2016. Sua atividade de pesquisa inscreve-se em várias subáreas da Historiografia Linguística de expressão portuguesa.

Referências

ÁLVARES. De constrvctione octo partivm orationis liber, Emanuelis Alvari Lusitani e Societate Iesv: Cum explicationibus auctoris eiusdem. Venetiis, Apud Michaelem Tramezinum, 1571b.

ÁLVARES, Manuel. Emmanvelis Alvari è Societate Iesv De institvtione grammatica libri tres. Olyssippone: Excudebat Ioannes Barrerius, Typographus Regius, 1572.

ÁLVARES, Manuel. Emmanvelis Alvari è Societate Iesv De institvtione grammatica libri tres. Olyssippone: Excudebat Ioannes Barrerius, Typographus Regius, 1573.

ANISSON, Jean; Anisson, Jaques; Poysuel, Jean. Bibliographia Anissoniana: seu index librorum, qui venales reperiuntur in officina Fratrum Anisson, & Joan. Poysvel, bibliopolarum Lugdunensium, ad annum 1676. [Lugduni: apud Fratrum Anisson], 1676.

BARROS, João de. Grammatica da lingua Portuguesa. Olyssipone: Apud Lodouicum Rotorigiũ Typographum, 1540.

BREGHOT DU LUT, Claude; Péricaud, Marc Antoine; Société littéraire de Lyon. Biographie Lyonnaise: Catalogue des Lyonnais dignes de mémoire. Paris & Lyon: Techener, Giberton et Brun, 1839.

BULLOKAR, William. William Bullokarz pamphlet for grammar: Or rather too be saied hiz Abbreuiation of hiz grammar for English, extracted out-of hiz grammar at-lárg, This being sufficient for the spedi lærning how to párc English spech for the perfecter wryting thær-of, and vzing of the best hrases, thær-in, and the æzier entránc into the secrets of Grammar for other langages ruled or not ruled by Grammar: very profitable for the English nation that dezyreth too lærń any strańg languag: and very-aid-ful too the strángor too lærń english perfectly and spedily: for-that English hath short rul (thær-for soon lærńed) yet hauing sufficient rulz thær-in too mák the way much æzier for the lærńing of any other languag vnknown befór too the lærńor, He hath also cauzed too be im-printed with tru ortography and Grammar-nots other books sufficient for the exerciz and vs of this Grammar, and the æzier coming too the knowledg of Grammar for other languages. Im-printed at London: By Edmund Bollifant, 1586.

CASTILLO, Martín del. Arte hebraispano: דִקְדּוּק לְשׁוֹן הַקֹּדֶשׁ בִלשׁוֹן סִפָרָדִית, Dikduk leschon hakkodhesch bilschon sipharadhith, Grammatica de la Lengua Santa en idioma castellano, Con todo lo necessario y preciso, pára por si sólo, qualquiér afficionádo, podér leér, escribir, entendér, y hablár la léngua santa Hebréa. Por el R.P.F. Martin del Castillo, naturál de Búrgos, del Orden de N.P.S. Francisco, Lector Jubilado en Sánta Theología, y Provinciál que à sido, en la Provínçia del S. Evangélio de México, Dedicase a N. Rmo. P. F. Juan Luengo, Lectar Iubilado, Pádre de toda la Orden de N. P. S. Francisco, y Comssário General de todas las Indias. En Leon de Francia: A Costa de Florian Anisson, Mercader de Libros en Madrid,1676.

CASTILLO, Martín del. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗS ΓΛΩΣΣΗS ΕΛΛΗΝΙΚΗS ἐν τͅῇ διαλέκτͅω ̓Ιβηρικͅῇ: Grammatikee têes Glóosses Helleenikees en teê dialectoo Iberikee, Grammatica de la Lengua Griega, en Idioma Español, Con todo lo necessario pára podèr por si solo qualquièr afficionádo leèr, escrebir, pronunciár, y savèr la generàl y muy noble Lengua Griega. Por el R.P.F. Martin del Castillo, Lector Iubilado en Theologia, y Provincial que fue de esta Provincia del sancto Evangelio de Mexico, del Orden de N. P. S. Francisco. En Leon de Francia: A costa de Florian Anisson, Mercader de Libros en Madrid, 1678.

CHOPPIN, Emerich. Grammatica Trilingvis Idiomati trino: Italico, Gallico, Hispano, Faciliùs condiscendo lucubrata in vsvm & gratiam Germaniæ, Et cuiusqʒ nobilis ac studiosæ Iuuentutis. Authore Emerico Choppin. Monachii: Typis Annæ Bergin, Sumptibus Auctoris,1636.

CLESSE, Nicolaus Paschasius. Grammatica Gallica. Quam In vsum Germanicæ Iuuentutis & præcipuè Liberæ Imperii Nobilitatis Sueuicæ obsequium, Ex præcipuis & recentioribus Authoribus sed & diuturno vsu & labore collegit, et compilavit M. Nicolavs Paschasivs Clesse Lucemburgensis, In inclita et celeberrima Academia Dilingana Glossodidascalus. Dilingæ: In Typographiâ Academicâ, Apud Ignatium Mayer, 1655a.

CLESSE, Nicolaus Paschasius. Grammatica Italica. Quam Ad faciliorem addiscendi vsum pro Germanis, & Liberæ Imperii Nobilitatis Sueuicæ obsequio, in Academiâ Dilinganâ recèns concinnauit M. Nicolavs Paschasivs Clesse Lucemburgensis, ibidem Magister linguarum. Dilingæ: In Typographiâ Academicâ, Apud Ignatium Mayer, 1655b.

COIRO, Giovanni Battista. Lingvæ Etrvscæ Compendiaria Grammatica. Nova methodo à Io. Bapt.ª Coiro concinnata, Cvnctis Italicvm idioma perdiscere cupientibus apprimè neccesaria, Sub calcem breuis ratio scribendi epistolas, iuxta recentissimum Italorum morem, ab Avthore addita est. Ad Illustrem & Generosum Dominum D. Ferdinandvm Baronem à Degenfelt, &c.. Coloniæ Allobrogum: Ex officina Iacobi Choüet, 1642.

DOERGANGK, Heinrich. Institvtiones in lingvam Hispanicam, admodvm faciles, qvales antehac nvnqvam visæ, Qvæ omnes qvi stvdiose legerint totas, multis inopinatis & non speratis recreabunt, & linguam perfectè docebunt. Authore Henrico Doergangk apvd Vbios Colon. Agrippin. Lingvarum Hispanicæ, Italicæ, & Gallicæ Professore. Coloniæ: Imprimebat Petrus à Brachel, sumptibus ipsiusmet Authoris, Venduntur Coloniæ apud ipsum Authorem,1614.

ESTIENNE, R[obert]. Gallicæ Grammatices libellus. [Parisiis]: Oliva Rob. Stephani,1558.

ESTIENNE, Henri. Hypomneses de Gall. Lingua, peregrinis eam discentibus necessariæ: quædã vero ipsis etiam Gallis multum profuturæ, Inspersa sunt nonnulla, partim ad Græcam, partim ad Lat. linguam pertinentia, minimè vulgaria. Autore Henr. Stephano, qui & Gallicam patris sui (Roberti Stephani) grammaticen adjunxit. Cl. Mitalerii Epist. De vocabulis, quæ Iudæi in Galliam introduxerunt. Parisiis: Apud Iacobum du Puis, 1582.

FERNANDES, Gonçalo. 2008. As Gramáticas do português de Fernão de Oliveira (1536) e de Bento Pereira (1672). Confluencia 33/34, p. 127-141, 2009.

FERNANDES, Gonçalo. A Primeira Gramática do Português como Língua Estrangeira (Lugduni 1672). In Bastardín Candón, Teresa; Rivas Zancarrón, Manuel; García Martín, José María (eds.), Estudios de Historiografía Lingüística. Cádiz: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Cádiz, p. 205-220, 2009.

FERNANDES, Gonçalo. Portuguese Missionary Grammars in Asia, Africa and Brazil, 1550–1800. By Otto Zwartjes (Studies in the History of the Language Sciences, 117.) Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 2011, xiv, 359 pp. ISBN 978-90-272-4608-0. EUR 110 / USD 165 (HB)». Historiographia Linguistica 39 2/3, p. 383-392, 2012.

FORTUNIO, Giovanni Francesco. Regole grammaticali della volgar lingva. Impresso in Ancona: per Bernardin Vercellese, 1539.

FRANCIOSINI, Lorenzo. De Particvlis italicæ orationis, qvibvs accessit: Tractatus De Accentibvs vocum Italicarum, De Articulis, Præpositionibvs, Verbis Regularibus eorumq[ue] Anomalis, et vltimò exiguus Nomenclator Italico Latinis. Avctore Lavrentio Franciosino Florentino, Senis Italicæ, ac Hispanicæ Linguæ Professore, Et in præsentia Florentiæ commorante. Florentiæ: Typis nouis Amatoris Massę, & Socior, 1637.

FRANCIOSINI, Lorenzo. De Particvlis italicæ Orationis, qvibvs accessit: Tractatus de Accentibvs vocum Italicarum, De Articulis, Præpositionibvs, Verbis Regularibus eorúmque Anomalis, Et vltimò exiguus Nomenclator Italico Latinis. Avctore Lavrentio Franciosino Florentino, Senis Italicæ, ac Hispanicæ Linguæ Professore, Et in præsentia Florentiæ commorante. Secunda editio, propri locupletior & emendatior. Genevæ: Sumptibus Petri Chouët, 1638.

GARNIER, Jean. Institvtio Gallicæ lingvæ: in vsvm ivventvtis Germanicæ, Ad illustrissimos juniores principes, Landtgravios Hessiæ, conscripta. Avtore Ioan. Garnerio. Geneuæ: Apvd Io. Crispinvm, 1558.

KEMMLER, Rolf. Para uma melhor compreensão da história da gramática em Portugal: a gramaticografia portuguesa à luz da gramaticografia latino-portuguesa nos séculos XV a XIX. Veredas: Revista da Associação Internacional de Lusitanistas 19, p. 145-176, 2013.

KEMMLER, Rolf. The Portuguese Grammar of the Society of Jesus: Bento Pereira's Ars grammaticæ pro lingva lvsitana addiscenda latino idiomate proponitur (1672). Paper accepted: Bennett, Karen; Fernandes, Gonçalo (eds.). Linguistics and Language Teaching in the Early Modern Period, New York: Routledge (A Host of Tongues: Multilingualism, Lingua Franca and Translation in the Early Modern Period; 3), no prelo.

LAPINI, Frosino. Institutionvm Florentinæ lingvæ libri dvo Euphrosyni Lapinij, ad Serenissimam Reginam Ioannam Avstriacam Florentinorum, & Senensium Principis Francisci Medicis Coniugem felicissimam. Nvnc Primvm in Lvcem Editi. Florentiæ: Apud Ivnctas, 1569.

LAPINI, Frosino. Institutionvm Florentinæ lingvæ libri dvo Euphrosyni Lapinij, ad Serenissimam Reginam Ioannam Avstriacam Florentinorum, & Senensium Principis Francisci Medicis Coniugem felicissimam. Secvnda Editio. Florentiæ: Apud Ivnctas, 1574.

LAPINI, Frosino. Institutionvm Florentinæ lingvæ libri dvo Euphrosyni Lapinij, ad Sereniss. Reginam Ioannam Avstriacam Florentinorum, & Senensium Principis Francisci Medicis Coniugem felicissimam. Tertia Editio. Florentiæ: Apud Philippum Ivnctam, 1598.

LAUDISMANN, Caspar. Consilium integrum, et perfectum de exoticis linguis, Gallica et Italica rectè & eleganter addiscendis, & ad usum transferendis, in Theologicis, Oeconomicis, Ethicis, Politicis, Iuridicis, Historicis, Jocosis, Personalibus, Matrimonialibus, Militaribus, &c. conscriptum, & recens in lucem editum. A Casparo Laudismanno, Aurimontano Silesio, JC. antehac Divi Rudolphi Cæsaris Commissario & Friderici Ducis Vvirtembergici Consiliari aulico existente, & Editione 24 librorum Reipub. literariæ fructificante. Stetini: Ex Officina Rhetiana, Sumptibus Iohannis Christophori Landtrachtingeri, 1617.

LEPREUX, Georges. Gallia typographica: ou, Répertoire biographique et chronologique de tous les imprimeurs de France depuis les origines de l'imprimerie jusqu'à la Révolution, Série Parisienne (Paris et l'Ile–de-France, Tome I, Livre d'or des imprimeurs du Roi, Ire partie: chronologie et typographie. Paris: Librairie Ancienne Honoré Champion, Éditeur (Revue des Bibliotheques; Supplément; 1), 1911.

LOBATO, António José dos Reis. Arte da Grammatica da Lingua Portugueza. Lisboa: Na Regia Officina Typografica,1770.

MEIGRET, Louis. Le Trętté de la grammęre françoęze. A Paris: Chés Chrestien Wechel, 1550.

MINIUSSI, Michel. Sumptibus Horatij Cardon, mémoire, Villeurbanne: École nationale supérieure de bibliothécaires. https://www.enssib.fr/bibliotheque-numerique/documents/63961-sumptibus-horatij-cardon.pdf (última consulta: 24 de janeiro de 2021), 1979.

NEBRIJA, [Elio] Antonio de. A la mui alta τ assi esclarecida princesa doña Isabella tercera deste nombre Reina i señora natural de españa τ las islas de nuestro mar: Comiença la gramatica que nueva mente hizo el maestro Antonio de lebrixa sobre la lengua castellana, τ pone primero el prologo. Salamanca: [Imprenta de Antonio de Lebrixa], 1492.

NIEDEREHE, Hans-Josef. Bibliografía cronológica de la lingüística, la gramática y la lexicografía del español (BICRES II. Desde el año 1601 hasta el año 1700. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, Series III: Studies in the History of the Language Sciences 91), 1999, II.

OLIVEIRA, Fernão de. Grammatica da lingoagem portuguesa. Lisboa: ẽ casa d[e] Germão galharde, 1536.

OUDIN, César. Grammaire et observations de la langue Espagnolle, recueillies & mises en François. Par Cæsar Ovdin Secretaire, Interprete du Roy еz langues Germanique, Jtalienne, & Espagnolle & Secretaire de la Chambre de Monseigneur le Prince. Seconde Edition, Reueuë & augmentée par l'Autheur tant pour la Grammaire que d'vn nombre de Prouerbes expliquez en François. A Paris: Chez Marc Orry, 1604.

OUDIN, César. Grammatica hispanica, hactenus gallice explicata, et aliquoties edita. Auctore Cæsare Ovdino, Regio, tvm Secretario, tum Germanicæ, Italicæ, & Hispanicæ linguarum Interprete, Nunc demum, vt omnibvs Europæ nationibus vsui possit esse, recéns Latinitate donata in lucem prodit. Coloniæ: Apud Matthæum Schmidt, 1607.

PALSGRAVE, John. Lesclarcissement de la langue francoyse. compose par maistre Jehan Palsgraue Angloys natyf de Londres, et gradue de Paris. [London]: The imprintyng fynysshed by Johan Haukyns, 1530.

PEREIRA, Bento. Ars grammaticæ pro lingva lvsitana addiscenda latino idiomate proponitur: In hoc libello, velut in quædam academiola diuisa in quinque classes, instructas subselliis, recto ordine dispertitis, vt ab omnibus tum domesticis, tum exteris frequentari possint, Ad finem ponitur Ortographia, ars rectè scribendi, vt sicut prior docet rectè loqui, ita posterior doceat rectè scribere linguam Lusitanam, In gratiam Italorum coniugationibus Lusitanis Italæ correspondent. Authore P. Doct. Benedicto Pereira, Societ. Iesv, Portugallensi Borbano, in Supremo Lusitaniæ S. Inquisitionis Tribunali Censorio Qualificatore, & modò Romæ pro assistentia Lusitana Revisore. Lvgdvni, Sumptibus Lavrentii Anisson, 1672.

PEREIRA, Bento. Grammatica Lvsitana Latino Idiomate proposita, et in qvinqve Classes, instrvctas Svbselliis recto ordine distribvtis, divisa, vt ab omnibvs, tvm domesticis, tvm exteris freqventari possint, In gratiam Italorum coniugationibus Lusitanis Italæ Correspondent, Ad finem ponitur Orthographia, vt sicut Grammatica docet recte loqui, ita hæc doceat recte scribere Linguam Lusitanam. Authore Benedicto Pereira, Portucallensi Borbano. editio prima olisiponensis Juxta eam, quæ Lugduni anno M. DC. LXX. II. prodiit, exarata, ipsaque Lugdunensi correctior, Olisipone: Ex Regia Typographia, 1806.

PINSON, Richard (ed.). Here is a good boke to lerne to speke French: Vecy ung bon liure a apprendre a parler fraunchoys. [London: Per me Ricardum Pinson], ca.1500.

PONCE DE LEÓN ROMEO, Rogelio. Un capítulo de la historia de las ideas sintácticas en Portugal: en torno a la teoría sintáctica del Ars grammaticae pro lingua lusitana addiscenda (Lyon, 1672) de Bento Pereira (S. I.). Forma y Función 19, p. 11-30, 2006.

PONCE DE LEÓN ROMEO, Rogelio. Gramática e defesa da língua: o Castelhano na Ars grammaticæ pro lingua lusitana addiscenda (1672) de Bento Pereira (S. I.). Endruschat, Annette; Kemmler, Rolf (eds.). Portugiesische Sprachwissenschaft: traditionell, modern, innovativ. Tübingen: Calepinus Verlag (Lusitanistische Sprachwissenschaft 2), p. 189-199, 2010.

SCHÄFER, Barbara. Die Verbalmodi in den Grammatiken von Manuel Alvares (1572) und Bento Pereira (1672). Historiographia Linguistica 20/2-3, p. 283-308, 1993.

SCHÄFER-PRIEß, Barbara. Die portugiesische Grammatikschreibung von 1540 bis 1822: Entstehungsbedingungen und Kategorisierungsverfahren vor dem Hintergrund der lateinischen, spanischen und französischen Tradition. Tübingen: Max Niemeyer Verlag (Beihefte zur Zeitschrift für Romanische Philologie 300), 2000.

SCHÄFER-PRIEß, Barbara. A Gramaticografia Portuguesa até 1822: Condições da sua génese e critérios de categorização, no âmbito da tradição latina, espanhola e francesa. Nota introdutória de Carlos Assunção e Gonçalo Fernandes, Tradução de Jaime Ferreira da Silva, Edição de Rolf Kemmler, Revisão de Sónia Coelho e Susana Fontes. Vila Real: Centro de Estudos em Letras & Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (Coleção Linguística 14), 2019.

SCHÄFER-PRIEß, Barbara. Os modos verbais nas gramáticas latino-portuguesas de Manuel Álvares (1572) e Bento Pereira (1672). Tradução por Rolf Kemmler, Revista de Letras II.ª Série 9, p. 121-153, 2010.

SERRE, Jean de. Grammatica Gallica: compendiosa, vtilis, facilis et dilvcida, in qva omnia ferè à varijs probatis & bonis authoribus vtiliter & scitè tradita, perspicua breuitate & ordine bono concinnata sunt, ita, vt quæ anteà varijs hinc inde ex libris, cum tædio & molestia quærenda erant, in hoc vnum volumen congesta & redacta sint, & à quouis huius linguæ studioso vtiliter & fructuosè legi ac disci possint. Opera & studio Ioannes Serreii Bavdovillani Lotharingi, Liberalium artium in Academia Argentiniensi studiosi. Argentorati: Excudebat Antonius Bertramus, 1598.

STENGEL, Edmund; NIEDEREHE, Hans-Joseph. Chronologisches Verzeichnis französischer Grammatiken vom Ende des 14. bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts, nebst Angabe der bisher ermittelten Fundorte derselben. Dargestellt von Edmund Stengel (1845–1935), Neu herausgegeben mit einem Anhang von Hans-Josef Niederehe. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, Series III: Studies in the History of the Language Sciences 8), 1976.

SWIGGERS, Pierre. Les débuts de la grammaticographie française à Strasbourg: la Grammatica Gallica de Jo(h)annes Serreius. In: De Clercq, Jan; Lioce, Nico; Swiggers, Pierre (eds.). Grammaire et enseignement du français, 1500-1700. Leuven, Paris & Stirling: Orbis (Orbis: Supplementa 16), p. 425-459, 2000.

TIEKEN-BOON VAN OSTADE, Ingrid (ed.). 2008. Grammars, grammarians and grammar writing: An introduction. In: Tieken-Boon van Ostade, Ingrid (ed.). Grammars, Grammarians and Grammar-Writing in Eighteenth-Century England. Berlin & New York: Mouton de Gruyter (Topics in English Linguistics 59), p. 1-14.

VACHET, Adolphe. Les anciens couvents de Lyon. Lyon: Librairie et Imprimerie Emanuel Vitte, 1905.

WORDE, Wynken de (ed.). Here begynneth a Lytell treatyse for to lerne Englisshe and Frensshe. Emprynted at Westmynster by my Wynken de Worde, ca.1497.

ZWARTJES, Otto. Portuguese Missionary Grammars in Asia, Africa and Brazil, 1550-1800. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, Series III: Studies in the History of the Language Sciences 117), 2011.

Downloads

Publicado

06.06.2021