Anotações manuscritas em exemplares portugueses das primeiras edições das de Institvtione Grammatica Libri Tres de Manuel Álvares

Autores

  • Rolf Kemmler Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro Centro de Estudos em Letras

DOI:

https://doi.org/10.18364/rc.v1i55.283

Resumo

Com o objetivo de contribuir para a compreensão da evolução das primeiras edições portuguesas da gramática latina de Manuel Álvares (1526-1583) com o título Emmanvelis Alvari è Societate Iesv de institvtione grammatica libri tres (Lisboa, 1572, 1573) antes e pouco depois da morte do gramático, o presente artigo dedica-se às anotações manuscritas que podem ser encontradas num exemplar eborense da primeira edição da ars maior (Álvares, 1572), no único exemplar da primeira edição da ars minor (Álvares, 1573), bem como em no exemplar pessoal do autor da segunda edição da ars minor, que oferece os paradigmas da conjugação verbal não apenas em latim, mas também no vernáculo castelhano (Álvares, 1578). Da mesma maneira que as anotações nos dois exemplares da ars minor parecem ter tido alguns reflexos nas edições posteriores desta tradição textual, muitas das anotações no exemplar de Álvares (1572) parecem ter entrado na recognitio vellesiana do que seria a última edição da ars maior em Portugal (Álvares / Velez, 1599).

Downloads

Não há dados estatísticos.

Referências

, outubro 9, Lisboa, – Carta de Sebastião Morais ao Superior Geral Claudio Aquaviva, informando, entre outras coisas, sobre o estado de saúde de Manuel Álvares, manuscrito, Archivum Romanum Societatis Iesu, Lusitania 68, Epist. Lusit (1577-1584), fols. 306 r-307 v.

, fevereiro 16, Lisboa, – Carta de Sebastião Morais ao Superior Geral Claudio Aquaviva, sobre a gramática latina de Manuel Álvares, manuscrito, Archivum Romanum Societatis Iesu, Lusitania 69, Epist. Lusit (1585-1586), fols. 212 r-213 v, 214 v.

ÁLVARES, Manuel. DE CONSTRVCTIONE / OCTO PARTIVM / Orationis. / EMANVELIS ALVARI / Lusitani e Societate IESV / libellus / Nunc primum in lucem editus. // Venetiis, apud Michaelem Tramezinum, Anno / post Christum natum. M. D. LXXI. / Cum priuilegio Pont. Max. Senatus Veneti, / & Regni Neapolitani. /// [fol. 30 r] VENETIIS, / Apud Michaelem Tramezzinum. / M D L XX, 1571a.

ÁLVARES, Manuel. DE / CONSTRVCTIONE / OCTO PARTIVM / orationis / liber / emanvelis alvari lvsitani / e societate iesv / Cum explicationibus auctoris eiusdem. / Ne turbata uolẽt rapidis oracula uentis, / Nunc folio uates commodiore sonat. // Cum priuilegio Summi Pontificis, & Illustriß. / Senatus Veneti ad annos XX. / Necnon Illustriß. Proregis Regni Neapolitani. /// VENETIIS, Apud Michaelem Tramezinum / M D L XX I, 1571b.

ÁLVARES, Manuel. EMMANVELIS / ALVARI È SO= / CIETATE IESV / DE INSTITVTIONE / GRAMMATICA / libri tres. // OLYSSIPPONE. / Excudebat Ioannes Barrerius / Typographus Regius. / m. d. lii. / Taxada cada Arte a Oyto Vintẽs em papel, 1572. [exemplar com anotações manuscritas, BPE, cota ‘Res. 333’]

ÁLVARES, Manuel. Emmanvelis / ALVARI È SOCIE- / TATE IESV / DE INSTITVTIONE / grammatica / libri tres. // olyssipone. / Excudebat Ioannes Barrerius / Typographus Regius. / m. d. lxxiii. / Cum Priuilegio, 1572. [exemplar com anotações manuscritas, BGUC, cota ‘V.T. 18-7-3’]

ÁLVARES, Manuel EMMANVELIS / ALVARI / E` SOCIETATE / iesv, / De Institvtione Grammatica / Libri Tres. // Venetijs, Apud Franciscum de Franciscis Senensem. / M. D. LXXV, 1575a.

ÁLVARES, Manuel. EMMANVELIS / ALVARI / E` SOCIETATE / iesv, / De Institvtione Grammatica / Libri Tres. // VENETIIS, / APVD IACOBVM VITALEM. / M. D. LXXV, 1575b.

ÁLVARES, Manuel. EmmanVelis / Alvari È / Societate / IESV, / de InstitVtione / Grammatica / Libri Tres. // OLYSIPPONE. / Excudebat Ioannes Riberius, expensis / Ioannis Hispani Bibliopolæ. / Cum facultate Inquisitorum. / 21578. [exemplar com anotações manuscritas, BPE, cota ‘Século XVI 552’]

ÁLVARES, Manuel. EmmanVelis / Alvari E / Societate / iesv, / de InstitVtione / Grammatica / libri tres. // CAESARAVGVSTAE. / Excudebat Ioannes Alteraque. / 1579. / Cum facultate Illustris Domini, Vicarij, Generalis, 1579.

ÁLVARES, Manuel. EmmanVelis / Alvari È / Societate / iesv, / de InstitVtione / Grammatica / libri tres. // OLYSIPPONE. / Excudebat Antonius Riberius, expensis / Ioannis Hispani Bibliopolæ. / Cum facultate Inquisitorum, 1583.

ÁLVARES, Manuel / Velez, António. EMMANVELIS / ALVARI, E SOCIE- / TATE IESV / de institvtione grammatica / libri tres, / antonii vellesii, ex eadem societate iesv / in eborensi academia præfecti stvdiorvm / OPERA, Aucti, & illustrati. // EBORAE / Excudebat Emmánuel de Lyra Typographus. / Cum facultate Inquisitorum, & Ordinarij. / M. D. XCIX, 1599.

ÁLVARES, Manuel. Gramática Latina: Fac-símile da edição de 1572. com introdução do Dr. J[osé] Pereira da Costa, Funchal: Junta Geral do Distrito Autónomo do Funchal, 1974.

DESLANDES, Venâncio. Documentos para a Historia da Typographia Portugueza nos Seculos XVI e XVII. publicados por Venancio Deslandes, Correspondente da Real Academia de Sciencias Moraes e Politicas de Madrid, Lisboa: Imprensa Nacional, 1888.

FREITAS, Maria Brak-Lami Barjona de. Os livreiros da Lisboa quinhentista. Revista Municipal 13/54 (3.º trimestre de 1952), p. 5-25.

GRANADA, Luis de. ECCLESIASTICAE / rhetoricae, sive de ra- / tione concionandi libri sex, nunc pri- / mum in lucem editi. / Authore R.P.F. Ludouico Granateñ. sacræ Theologiæ profeßore, monacho Dominicano, / Fauus mellis composita verba, dulcedo animæ, & / sanitas ossium. / Qui sapiens est corde, appellabitur prudens, & qui / dulcis eloquio, maiora reperiet. / Prouerb. 16. // OLYSIPPONE, / Excudebat Antonius Riberius, expensis / Ioannis Hispani Bibliopolæ. / Anno Domini, / 1576, / Cvm Privilegio. / Esta taxado a 100rs em papel, 1576.

GUSMÃO, Armando de (ed.). Livros Impressos no Século XVI existentes na Biblioteca Pública e Arquivo Distrital de Evora: I, Tipografia Portuguesa, offprint: Boletim da Junta Distrital de Évora 1964.

IKEN, Sebastião. Index totius artis (1599-1755): algumas reflexões sobre o índice lexicográfico latino-português da gramática de Manuel Álvares, elaborado por António Velez. In: Kemmler, Rolf / Schäfer-Prieß, Barbara / Schönberger, Axel (eds.) Estudos de história da gramaticografia e lexicografia portuguesas. Frankfurt am Main: Domus Editoria Europaea (Beihefte zu Lusorama; 1. Reihe, 9. Band) 2002, p. 53-83.

KEMMLER, Rolf. La participación personal del gramático Manuel Álvares en la difusión de los De institutione grammatica libri tres en España». In: Battaner Moro, Elena / Calvo Fernández, Vicente / Peña, Palma (eds) Historiografía lingüística: líneas actuales de investigación, 2 vols. Münster: Nodus Publikationen, 2012, p. 512-524.

KEMMLER, Rolf. De institvtione grammatica libri tres (Lisboa, 1573): a edição princeps da ars minor de Manuel Álvares. Revista Portuguesa de Humanidades: Estudos Linguísticos 17/1 (2013), p. 43-58.

KEMMLER, Rolf. The first edition of the ars minor of Manuel Álvares’ De institvtione grammatica libri tres (Lisbon, 1573). Historiographia Linguistica 42/1, 2015, p. 1-19.

MÁRTIRES, Bartolomeu dos. COMPENDIVM / SPIRITVALIS DOCTRINÆ / ex varijs Sanctorum Patrum Sen- / tentijs magna ex parte / collectum. / AVTORE REVERENDISS. P. / F. Bartholomæo de Martyribus, Archiepiscopo / Bracharensi, & Hispaniarum Primate. / Vnum est necessarium: Maria optimã par- / tem elegit, quæ non auferetur ab ea. / Lucæ. cap. 8. // OLYSIPPONE, / Excudebat Antonius Riberius, expẽsis / Ioannis Hispani Bibliopolæ. / 1582.

PONCE DE LEÓN ROMEO, Rogelio. Aproximación a la obra de Manuel Álvares: edición crítica de sus De institutione grammatica libri tres. Tesis PhD, Madrid: Universidad Complutense, 2002, in: http://eprints.ucm.es/tesis/fll/ucm-t25106.pdf (último acesso: 27 de setembro de 2018).

SPRINGHETTI, Emilio. Storia e fortuna della Gramatica di Emmanuele Alvares, S. J. Humanitas 13-14, 1961-1962, p. 283-304.

Downloads

Publicado

20.12.2018

Edição

Seção

Artigos